🎭 Τα Χριστούγεννα του Τεμπέλη – Ο φτωχός γελά, οι καλοί χριστιανοί ενοχλούνται…

Ο μαστρο-Παύλος στέκει έξω από την κλειστή πόρτα. Δεν χτυπά αμέσως. Ακούει. Μετρά την ανάσα του. Η αυλή κοιμάται, τα κοτέτσια ανασαίνουν, οι γάτες παραφυλάνε, κι εκείνος περιμένει ένα θαύμα μικρό και ταπεινό: να ανοίξει η πόρτα. Τα Χριστούγεννα έχουν ήδη αρχίσει, αλλά όχι για όλους. Ένα χτύπημα δειλό, σχεδόν μεταμελημένο. Ο μαστρο-Παύλος στέκει απ’ έξω, με την ανάσα του παγωμένη και το όνειρο μιας γαλοπούλας να τον καίει περισσότερο από την πείνα. Τα Χριστούγεννα πλησιάζουν, μα για εκείνον δεν είναι γιορτή· είναι λογαριασμός ανοιχτός. Έτσι ανοίγει το «Τα Χριστούγεννα του Τεμπέλη», όχι με κάλαντα, αλλά με αποκλεισμό.

🎙️Στο ηχητικό αυτού του έργου, προλογίζω εγώ και κλείνω με σκέψεις πάνω στο κείμενο, επιχειρώντας να φωτίσω όχι τον «τεμπέλη» ως καρικατούρα, αλλά τον άνθρωπο που εγκλωβίστηκε σε μια κοινωνία που μοιράζει τη δουλειά άδικα και την ηθική ακόμη πιο άδικα.

Υπόθεση

Ο μαστρο-Παύλος ο Πισκολέτος, βυρσοδέψης στο επάγγελμα, είναι άνθρωπος καταπονημένος, χρεωμένος, διωγμένος από τη γυναίκα του, εκτεθειμένος στη χλεύη της γειτονιάς και της ίδιας του της οικογένειας. Περιφέρεται στα καπηλειά αναζητώντας ζεστασιά, ρούμι και κεράσματα. Χρωστά νοίκια, δεν έχει χρήματα, δεν έχει κύρος. Η κοινωνία τον έχει ήδη καταδικάσει ως «τεμπέλη». Καθώς πλησιάζουν τα Χριστούγεννα, ο Παύλος ονειρεύεται ένα γαλόπουλο – όχι ως λαιμαργία, αλλά ως σύμβολο επανένταξης στο σπίτι και στη γιορτή. Με ένα μικρό ψέμα κατορθώνει να αποσπάσει τα ψώνια άλλου. Για λίγο πιστεύει πως η τύχη γύρισε. Όμως το ψέμα αποκαλύπτεται. Η οικογένεια φοβάται. Η πόρτα κλείνει. Ο Παύλος μένει έξω. Η κοινωνία επαναλαμβάνει τη μόνη της εντολή: δρόμο και δουλειά.

Χαρακτήρες – Ψυχολογική ανάλυση

Μαστρο-Παύλος: Δεν είναι απλώς οκνηρός. Είναι ο άνθρωπος που κουράστηκε πριν προλάβει να σταθεί. Είναι άνθρωπος σωματικά εξαντλημένος και ψυχικά παραιτημένος. Ο ίδιος περιγράφει την εργασία ως υγρασία, βάρος, αρρώστια. Η τεμπελιά του λειτουργεί ως άμυνα απέναντι σε μια εργασία εξοντωτική, άνισα μοιρασμένη και χωρίς προοπτική δεν είναι απόλαυση· είναι άρνηση ενός κόσμου που δεν ανταμείβει Μεταξύ αυτοσαρκασμού και πικρίας, Ο Παύλος γνωρίζει ότι σφάλλει, αλλά γνωρίζει και ότι ακόμη κι αν δουλέψει, πάλι θα χρωστά.

Κυρα-Στρατίνα: Η σπιτονοικοκυρά-εξουσία. Συλλέγει χρέη, κουτσομπολιά και ελέγχους. Δεν είναι κακιά από ιδιοτροπία· είναι κακιά από θέση από συμφέρον και φόβο απώλειας. Η ηθική της είναι λογιστική. Η ενσάρκωση της μικρής εξουσίας. Σπιτονοικοκυρά, κουτσομπόλα, φορέας της κοινωνικής «τάξης».

Μαστρο-Δημήτρης: Ο αντίποδας του Παύλου. Εργατικός, συνεπής, μα εξίσου παγιδευμένος. Δουλεύει ασταμάτητα και πάλι δεν σώζεται. Μέσα από αυτόν ο Παπαδιαμάντης καταρρίπτει τον μύθο ότι η εργασία αρκεί. Ενσαρκώνει την τραγωδία της τίμιας δουλειάς που δεν αρκεί. Δουλεύει όλοι δουλεύουν κι όμως όλοι χρωστούν.

Η οικογένεια και ο γυναικάδελφος: Η εσωτερική βία. Η τιμωρία δεν έρχεται μόνο από την κοινωνία αλλά και από το σπίτι. Το παιδί μαθαίνει να βρίζει. Η φτώχεια γίνεται παιδαγωγικό εργαλείο σκληρότητας. Το εσωτερικό μέτωπο της πειθαρχίας. Η βία δεν είναι μόνο οικονομική· είναι και οικογενειακή, παιδαγωγική, καθημερινή.

Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο

Τέλη 19ου αιώνα. Ο Παπαδιαμάντης δεν γράφει «ηθογραφία» για να στολίσει το παρελθόν· καταγράφει μια κοινωνία που παράγει φτώχεια και μετά την τιμωρεί όπου η εργασία είναι αποσπασματική και η φτώχεια ηθικοποιείται. Η ειρωνεία του είναι κοινωνική κριτική.

Το μήνυμα του έργου

Το διήγημα δεν καταδικάζει τον τεμπέλη. Καταδικάζει μια κοινωνία που πρώτα εξαντλεί και μετά τιμωρεί. Η τεμπελιά παρουσιάζεται ως σύμπτωμα κοινωνικής αποτυχίας, δεν είναι αμάρτημα. Όταν η εργασία γίνεται σποραδική και η αξιοπρέπεια πανάκριβη, ο άνθρωπος βρίσκει καταφύγιο στη ραστώνη. Το έργο ρωτά ευθέως: ποιος είναι πιο ένοχος; εκείνος που δεν αντέχει ή εκείνοι που μοιράζουν τη ζωή άνισα; Τα Χριστούγεννα, αντί να λυτρώνουν, αποκαλύπτουν ποιος μένει απ’ έξω.

Η προσωπική μου ματιά

Ο Παπαδιαμάντης...